در عرف اهل معرفت، عالم عبارت از یک شب و یک روز است. شب آن لیله‌القدر است و روزش یوم القیامه. آن روز از آن شب می‌زاید و هستی دایره‌ای می‌شود که از لیله‌القدر می‌آغازد و نزول می‌کند چنان که قرآن در آن شب بر قلب پیامبر خاتم نازل شد و سپس در یوم القیامه به جایگاه خود صعود می‌کند.

چنان‌که محمد مصطفی(‌ص) در حدیث شریف ثقلین بدان مهم اشارت فرمود که قرآن و عترت تا یوم القیامه از هم جدایی ندارند. با آغازی شگرف که از لیله القدر می‌آغازد، دور وجود در یوم القیامه به اصل خود واصل می‌شود، یعنی تکمیل می‌شود.

آنجا همه حجاب‌ها فرو می‌ریزد. همان آغازی که در آن سلام و تحیت و مبارکی است باید به انجامی ‌آن چنان برسد که آنجا هم مبارکی و وصل است.

تکرار دور لیله القدر در هر سال برای ما آدمیانی که اکنون و در حصار زمان و مکان می‌زیییم تداعی و تکرار «ذکر» از طرفی و نیز یادآوری «قضا و قدر الهی» از سوی دیگر است. لیله القدر آغاز و یوم القیامه انجام آن چیزی است که اهل معرفت از آن به قوس نزول و قوس صعود یاد کرده‌اند.

آدمی ‌در میانه این دو قوس است که می‌اندیشد و می‌گوید و عمل می‌کند و آدمی‌می‌شود آنچنان که باید بشود و آدمی ‌شدن، آنچنان که باید به مدد حق تعالی وابسته است چنان که او این مدد ویژه را در رمضان الکریم و شبی که در آن از هزار ماه برتر است، عطا می‌کند.

قوس نزول و قوس صعود فشرده‌ای از هستی‌شناسی اسلامی‌ و الهی است. هستی‌شناسی الهی با معرفت و با نزول قرآن از لوح محفوظ آغاز می‌شود. از نقطه‌ای که سراسر معنا و فهم است. در آن حکمت جاری است و من یوتی الحکمه فقد اوتی خیرا کثیرا.

این هستی‌شناسی را اگر امروزه بخواهیم با هستی‌شناسی‌های رایج در دنیای مدرن مقایسه کنیم نتایج شگفتی به دست خواهد آمد. آنجا که آغاز قوس صعود، معرفتی محمدی است که او خود آن را در تعابیر دیگر «اول ما خلق الله نوری» و نیز «اول ما خلق الله العقل» یاد کرده است، در هستی‌ شناسی مدرن چیزی به نام «بیگ بنگ» جای آن را می‌گیرد.

یعنی انفجار بزرگ و طرفه آن که هر چه در تعبیر الهی این آغاز، معرفت و معنا نهفته است در نظام هستی‌شناسی مدرن، آغاز پیدایش بی‌معنا و بی‌معرفت‌تر می‌شود. چنان که گویی نه تنها در آن معنایی نیست، بلکه اساسا محصول یک تصادف است. این هستی‌شناسی با معرفت خود و خدا حاصل می‌شود و آن هستی شناسی با چشم نهادن بر تلسکوپ‌‌ها برای دیدن ستارگان.

در این یکی آدمی‌ با هستی هماهنگ و همنوا می‌شود در آن دیگری هستی به مثابه امری فاقد معنی مورد آزمایش آدمی ‌واقع می‌شود. توابع این هر دو نیز متفاوت است.

یکی آدمی‌ را هم به عظمت خالق و هم شناخت خود می‌کشاند و آن دیگری کاری به آدمی‌ و شناخت وی ندارد بلکه یک «تصادف» بزرگ را مورد کنکاش قرار می‌دهد که به تعبیر دانشمندانش میلیون‌ها سال پیش واقع شده است و اکنون بازکاوی می‌شود، اما آن قوس نزول دیگر هماره هست.

هماره زنده و تکرار شونده است. برآورنده تقدیر است. بهترین زمان تقویمی ‌و انفسی را باز می‌آفریند. با تقدیر انسان سروکار دارد.

لیله القدر از این نظر نیز حائز اهمیت است که آدمی‌را به قدر و منزلت خود باز می‌شناساند؛ شبی که قرآن صاحب قدر و منزلت از سوی خدای حکیم و صاحب منزلت بر قلب خاتم‌الانبیا نازل می‌شود و طرفه آن که از آغاز آفرینش تا پایان آن، این شب هر ساله تکرار می‌شود.

از ابوذر غفاری روایت است که گفت: به پیامبر خدا گفتم ای پیامبر! آیا شب قدر و نزول فرشتگان، در آن شب تنها در زمان پیامبران وجود دارد و چون پیامبران از جهان رفتند، دیگر شب قدری نیست؟ پیامبر فرمود: «نه، بلکه شب قدر، تا قیام قیامت هست.»

درباره این امر شناختی مهم، احادیث متعدد رسیده است و این موضوع عظیم قرآنی مورد تشریح و توضیح قرار گرفته است. از این جمله است حدیث دیگری که در کتاب «اصول کافی» نقل شده است. در این حدیث، از قول امام جعفر صادق علیه‌السلام چنین آمده است:

علی علیه‌السلام بسیار می‌فرمود، که هر گاه دو تن از اصحاب نزد پیامبر صلی الله علیه و آله بودند و آن حضرت سوره «انا انزلناه» را با خشوع و گریه تلاوت می‌کرد، می‌گفتند: چقدر در برابر این سوره حساسی؟ می‌فرمود: این حساسیت برای چیزی است که چشمانم دیده است، و جانم نوشیده است.

پس از من، جان این مرد (اشاره به علی) خواهد نوشید. می‌پرسیدند: تو چه دیده‌ای و او چه خواهد دید؟ پیامبر ص در پاسخ آنها روی خاک می‌نوشت:در شب قدر فرشتگان و روح به اذن خدا، هر امری (و تقدیری) را فرود می‌آورند.

آن‌گاه می‌فرمود: پس از این که خدای متعال فرموده است: من کل امر، (هر امری)، آیا چیز دیگری باقی خواهد ماند؟ می‌گفتند: نه این روایت نیز در این باب راهگشاست که گفته‌اند سمعیات غذای عقلیاتند: امام جوادع در بیان حقایق شب قدر فرموده‌اند: خداوند متعال شب قدر را ابتدای آفرینش دنیا آفرید، همچنین در آن شب نخستین پیامبر و نخستین وحی را آفرید.

در قضای الهی چنان گذشت که در هر سال شبی باشد که در آن شب تفصیل امور و مقدرات یک سال فرود آید. بی‌شک پیامبران با شب قدر در ارتباط بوده‌اند و پس از ایشان نیز باید حجت خدا وجود داشته باشد زیرا زمین از نخستین روز خلقت خود تا لحظه فنای آن بی‌حجت نخواهد بود.

خداوند در شب قدر مقدرات را نزد آن کس که بخواهد (وصی و حجت) ‌فرو می‌فرستد. به خدا سوگند، روح و ملائکه در شب قدر بر آدم نازل شدند و مقدرات امور را نزد او آوردند و حضرت آدم درنگذشت مگر این که برای خود وصی و جانشین تعیین کرد.

بر هر یک از پیامبرانی که بعد از آدم آمدند نیز در شب قدر امر خداوند نازل می‌شد و هر پیامبری این مرتبت را به وصی خویش می‌سپرد. (کلینی، اصول کافی، کتاب الحجه.)

دوام این هستی‌شناسی و زنده بودنش تا قیامت از این حدیث شریف نیز معلوم می‌شود. چه این که قرآن نیز در شرح لیله القدر فعل ماضی را که ناظر بر گذشته است، به کار نبرده است.

نزول ملائکه و روح هر ساله تکرار می‌شود و این نزول مهبطی می‌خواهد که در عرف اهل معرفت آن مهبط قلب انسان کامل است و این اعتقاد شیعه ثابت می‌شود که عالم از حجت و امام و انسان کامل نباید خالی باشد. بدین دلیل نیز هست که در بیان معصوم از لیله القدر به نقطه اوج دین شما (شیعیان) تعبیر شده است.